Geopolitiek en internationale Betrekking

Geopolitiek bestudeert de beïnvloeding van de geografische kenmerken van een land of regio, zoals geografische ligging en grondstoffen, op het uitoefenen van politieke, militaire en economische macht door staten en andere spelers in het internationale systeem.

Geopolitiek is nauw verbonden met het bredere veld van internationale betrekkingen. Internationale betrekkingen richten zich op de interacties tussen staten, en andere actoren op verschillende terreinen zoals internationale handel, economie, politiek en veiligheid. Geopolitiek is een onderdeel van deze bredere discipline en biedt een kader om de invloed van fysieke en strategische geografie op internationale machtsstructuren te begrijpen.

Hegemonie

Vanuit geopolitiek en internationale betrekkingen worden machts-verhoudingen gedefinieerd vanuit het begrip hegemonie. Hegemonie is gedefinieerd als het aanwenden van politieke, ideologische/culturele, economische en/of militaire macht door een staat (of een groep staten) om een leidende positie binnen het internationale systeem te verkrijgen en te behouden. De leidende, dominante positie wordt dus niet alleen door economische of militaire macht (hard power) gerealiseerd maar juist ook door een leidende dominante rol te vervullen op ideologisch en cultureel gebied (soft power).

Geopolitiek is een heel belangrijke factor in het verkrijgen en behouden van wereldmacht. Het maakt uit tot welke geografische gebieden op zee en op land een natie toegang heeft. Denk bijvoorbeeld aan de strategische ligging van de Baltische staten. Geografische ligging en relaties kunnen betekenen dat een natie toegang heeft tot bepaalde grondstoffen (of juist niet). Denk bijvoorbeeld aan de buitengewone interesse voor Groenland vanuit de VS. Dat is niet alleen vanwege de militair strategische ligging² maar ook vanwege de grondstoffen. Zoals olie en gas, en zeldzame aardmetalen³, die niet alleen essentieel zijn voor elektrische auto’s en windturbines maar ook voor defensiematerieel.⁴

Historie Wereldorde

Bekende voorbeelden uit de geschiedenis van wereldmachten zijn bijvoorbeeld het Portugese rijk, de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en meer recent Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten van Amerika (VS). Deze naties werden als hegemoon beschouwd gegeven de suprematie op het gebied van (scheepvaart)technologie, economie en handel en oorlogsvoering. Als we nog verder teruggaan in de tijd dan worden India en China ook gezien als voorbeelden van ultieme wereldmachten. Zie bijvoorbeeld het onderzoek naar de ontwikkeling van economieën vanaf 1 AD tot de 21e eeuw van de onderzoeker Angus Maddison.⁵

Huidige Hegemonie

Vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog heeft de VS op verschillende terreinen een absolute leidende rol (gehad): militair, politiek, ideologisch en financieel/economisch. De afspraken die aan het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn gemaakt over de rol van de dollar als wereldvaluta hebben behoorlijk bijgedragen aan de sterke economische positie van de VS. Het Bretton Woods-systeem (1944) waaraan 44 landen meededen koppelde nationale valuta’s aan de dollar. De dollar werd zelf gekoppeld aan de goudstandaard. De dollar werd daarmee de wereldreservemunt dankzij de sterke positie van de VS en de enorme goudvoorraad. Het systeem introduceerde vaste wisselkoersen, waarbij landen werd afgeraden (door de VS) om dollars in goud om te zetten, wat de dominantie van de dollar versterkte.⁶

Alhoewel het Bretton Woods-systeem geëindigd is begin jaren ’70, heeft de dollar de machtige positie behouden door koppeling van de dollar aan olie: de zogenaamde petrodollar. Met Saudi-Arabië en andere olieproducerende landen is afgesproken alleen olie te verkopen voor dollars. In ruil daarvoor zou Saudi-Arabië militaire bescherming en andere strategische voordelen van de VS ontvangen. Door deze unieke positie van de dollar heeft de VS jarenlang (en nog steeds) heel goedkoop geld kunnen lenen ondanks de gigantische nationale schulden en handelstekorten. De dollar als wereldreservemunt (eerst via Bretton Woods en later via de petrodollar) heeft de VS ook geopolitiek invloed gegeven. Landen die olie willen kopen en verkopen zijn namelijk (grotendeels) afhankelijk van de dollar en dus van het Amerikaanse financiële systeem.

Ontwikkelingen naar een nieuwe wereldorde?

Uit verschillende geopolitieke analyses volgt het beeld dat de macht van de VS als supermacht aan het afnemen is. De hegemoniale positie wordt uitgedaagd door andere grootmachten zoals China en Rusland. Er zijn diverse ontwikkelingen gaande die erop duiden dat de wereldorde aan het veranderen is.⁷

Vanuit de internationale betrekkingen zijn er verschillende theorieën over hoe deze wereldorde zal veranderen. In een analyse van Instituut Clingendael, het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen, is een aantal van deze scenario’s toegelicht⁸. De huidige situatie wordt beschouwd als een unipolaire wereldorde: er is één supermacht die bepalend is voor de wereldorde. De verandering naar een nieuwe machtsvorm kan de overgang zijn naar een multipolaire orde. Er vormen zich verschillende machtsblokken, en samenwerking is beperkt tot binnen deze blokken. Bijvoorbeeld de G7, het economisch en politiek samenwerkingsverband van westerse industriële landen ten opzichte van de BRICS, het economisch en politiek samenwerkings-verband van opkomende economieën. Onder andere: Rusland, India en China.

Een ander scenario volgens de studie van het Instituut Clingendael, is het ontstaan van een multilaterale wereldorde. Waarin machtsblokken onderling relaties aangaan en samenwerking zoeken.⁹ Bijvoorbeeld de samenwerking tussen de EU en de VS. Andere mogelijke scenario’s zijn het ontstaan van een nieuwe ultieme grootmacht of een mix van scenario’s. Een zogenaamd fusiescenario: Een mengvorm waarin samenwerking en machtsblokken naast elkaar bestaan. Grootmachten werken ad hoc samen in verschillende structuren.

Tradin Places? US vs China?

Als we de definitie van hegemonie erbij houden zien we verschillende ontwikkelingen die erop duiden dat China de rol van de VS aantast als supermacht. Of deze ontwikkeling leidt tot een nieuwe unipolaire hegemonie of juist een multipolaire orde is nog onduidelijk. Maar dat er significante ontwikkelingen te zien zijn die duiden op het schuiven van machtspositie, is overduidelijk.

Op economisch gebied zien we dat China zich de afgelopen jaren kan meten met de VS. Op basis van koopkrachtpariteit is de Chinese economie sinds 2016 groter dan de economie van de VS.¹⁰

Ook in de handelsrelatie VS en China voert China de boventoon. Alhoewel het handelsoverschot als gevolg van tariefsverhogingen en COIVD is teruggelopen, bedraagt de negatieve balans (de VS importeert meer goederen van China dan het exporteert aan China) eind 2023 meer dan 200 miljard dollar.¹¹

Een andere belangrijke ontwikkeling van invloed op het uitbouwen van de economische machtpositie is het Belt and Road Initiative (BRI), gelanceerd door China in 2013. BRI is een wereldwijde strategie om de economische groei te bevorderen door handelsroutes over land en zee uit te bouwen om China als wereldleider in handel en investeringen te positioneren. Het BRI omvat investeringen in infrastructuur zoals spoorwegen en havens, maar ook de aanleg van telecommunicatienetwerken en gasleidingen. Er is ook kritiek op het BRI, onder andere vanwege zorgen over onhoudbare schulden van landen waar China in investeert. De zogenaamde ‘debt trap’-diplomatie. Door leningen te verstrekken aan ontwikkelingslanden voor infrastructuurprojecten die mogelijk financieel niet haalbaar zijn. Wanneer landen moeite hebben met terugbetalen, kan China concessies eisen, zoals het leasen van strategische havens (bijvoorbeeld de haven van Hambantota in Sri Lanka).¹²